De como o arcebispo compeleu aos cidadáns composteláns a xuraren a xustiza
Eu, D., aínda que indigno, que primeiro fun bispo desta sé, coa axuda de Deus ou co seu permiso, e despois fun arcebispo logo de moita suor e moito traballo, esforceime moito tempo no goberno deste señorío. A moitos que había que castigar, castigueinos razoablemente; a moitos que había que axudar, axudeinos, persuadido polo deber da caridade. Mais tamén ennobrecín e enriquecín a quen era indigno, e rebaixei e deprimín a quen era digno, e por tanto errei, transgredindo os marcos da xustiza. Por iso, ante os ollos da maxestade divina e diante da vosa presenza, confésome culpable. E agora quero, pola misericordia de Deus, emendar e corrixir para mellor a miña vida e costumes, e manter e observar a xustiza íntegra e inviolada. Mais iso é algo que non podo facer eu só sen o voso auxilio. Por iso vos suplico a todos vós, tanto clero como pobo, que me axudedes neste asunto pola salvación das vosas almas e a retribución da vida eterna; e que me prometades, así como eu vos prometo, que observaredes e manteredes a xustiza, e que desa promesa xurada me fagades un escrito. Quero que xuredes xustiza, e xurada a manteñades, porque vexo que a fe, a probidade e as outras boas artes desaparecen dos nosos cidadáns; vexo fraudes, dolos, rapinas, violencias e outras maldades que medran coma ortigas, e non poden ser extirpadas senón co fouciño da xustiza.
Historia Compostelá. Libro 2. Capítulo 68.
Diego orador
Os autores da Compostelá completan o perfil público de Diego recreando a súa capacidade oratoria. Resaltan dramaticamente as escenas das súas intervencións e poñen na súa boca o seu concepto da dignidade pastoral. Esfórzanse por combinar unha certa pureza humilde, inherente ao servo de Deus, coa afouteza do athleta Christi, sabedor de que é vehículo e executor da verdade suprema, ríxido e inflexible na defensa e imposición da vontade divina, coa bendición nunha man e o fouciño na outra. No exemplo anterior recorren á fórmula da confesión: o imperfecto humano confesa as súas limitacións; por propia natureza nunca será capaz de acadar a perfección do ideal cristián sen transgredir os marcos da xustiza, admítese indigno e culpable, exhibe propósito de emenda e confía na penitencia e o perdón. Con ese mecanismo pretende adherir á súa causa a clero e pobo, a totalidade das forzas sociais. O seu sometemento é a vía aberta cara a salvación das almas e a vida eterna, a recompensa diferida que compensa todas as aspiracións humanas.
Cultura do xuramento
A Historia Compostelá ben podía chamarse tamén o libro dos xuramentos. As transaccións sociais de Diego non se ven completas doutro modo. Esixe xuramento dos seus cóengos, dos seus pares ou dos seus inimigos, dos seus súbditos, vasalos, nobres e mesmo da realeza. Por enriba das leis e as circunstancias ningún acordo é viable se non é sometido á ameaza de perxurio. E se é por escrito, mellor. Só os papas se libran do compromiso. Ben é certo que, se a obra se chamase o libro dos xuramentos incumpridos, tampouco lle acaería mal. Tan rechamante é a insistencia en resolver cada conflito cun xuramento como comprobar a súa fraxilidade. Non hai xuramento que dure. Creban todos invariablemente e o de menos son as razóns ou as causas. A propia formalidade retórica do xuramento, coas súas fórmulas calcadas, parece levar implícita a imposibilidade do seu cumprimento. É simplemente o método de plasmar a rede de fidelidades variables que dan forma a unha sociedade en constante mutación, o simulacro dunha misión imposible, a redución de calquera cuestión á manifestación da inconstancia da conciencia pecadora. Veremos nestas páxinas varios interesantes exemplos, ademais do seguinte.
Da xustiza que se ha de observar na cidade de Compostela
Didacus, pola graza de Deus arcebispo e legado da santa igrexa romana na igrexa de Santiago, querendo destruír e erradicar de vez os malos costumes que viu facer na cidade de Compostela, promete diante de todos, na verdade e na fe en Cristo que, observando e mantendo a xustiza de Compostela, non me desviarei dela nin por diñeiro, nin por favor, nin por odio. E para que esta xustiza sexa observada totalmente, mando que o vílico da cidade afirme xurando que manterá a xustiza e que non se desviará dela nin por amor, nin por odio, nin por diñeiro, nin polos rogos de ninguén. E de igual modo, á hora de mutilar, ou arrincar os ollos, ou enforcar, non se desvíe en nada do que a xustiza esixir, senón que con ecuánime balanza e xusto xuízo, dea a cadaquén o que for xusto; e custodie e teña sempre en vigor este escrito confirmado polo noso señor, e os outros bos foros da nosa cidade. E igualmente mando e ordeno que os xuíces do lugar santo afirmen xurando sobre o altar, que manterán a xustiza e observarán os bos costumes da cidade, e que non se desviarán da xustiza nin por favor, nin por odio, nin por diñeiro, e que nos xuízos non considerarán a posición das persoas nin o seu poder, senón que deliberarán xusta e virilmente entre ricos e pobres. Se o vílico da cidade ou os xuíces se desviaren da verdade desta promesa, advertidos dúas e tres veces, dean digna satisfacción. E se así non for, incorran en perxurio e carezan de honor, e paguen dobre a súa corrupción. E este xuízo sexa para todos os parroquiáns e decimeiros da igrexa de Santiago, isto é, dentro dunha milla da cidade. Escrito o 15 de xaneiro de 1125.
Historia Compostelá. Libro 2. Capítulo 68.
Nin por diñeiro, nin por favor, nin por odio
Desde as alturas da súa cátedra pontificia, modelada no solio papal, o xuíz en última instancia da sé apostólica demanda ecuanimidade na aplicación dunha xustiza brutal. A man non debe tremer á hora de administrar tortura ou execución, segundo se mereza, mentres a imparcialidade ou o erro se someten simplemente á salvagarda dunha digna satisfacción. O diñeiro, o favor e o odio son as tentacións que asexan o camiño da rectitude, ineludibles, pois un negocia a cada paso coas súas tentacións. Por iso hai que observar rigorosamente a cadea de mando. O mundo material depende de como distribuamos os nosos investimentos, as nosas advocacións e os nosos rexeitamentos, mais ben está que se faga por ditado do xuíz máis xusto, que transmite verticalmente a súa inefable sentenza a través da xerarquía que irradia desde a primeira milla do lugar santo. Aínda que non se nos pinta a Diego no libro como a un teórico das leis, sabemos do seu interese na materia. A el está adicado especialmente o Polycarpus, unha colección de dereito canónico compilada polo cardeal Gregorius de Sancto Grisogono, a quen coñeceu en Roma. Aínda que só for a efectos prácticos ou para aproximarse aos novos aires da igrexa romana dos seus días, vese que Diego se mostrou receptivo a unha sistematización actualizada da longa historia legal católica. No entanto, mentres procura o seu marco de referencia na letra da literatura canónica, abondo fai nas súas competencias amarrando co vínculo do xuramento aos xuíces do lugar santo e ao vílico, os instrumentos nada católicos que ten ao seu servizo para transmitir as divinas disposicións. Aínda faltaban séculos para o desenvolvemento dun dereito civil normalizado. Eran os días do dereito canónico.
