Translación de S. Frutuoso, S. Silvestre, S. Cucufate e Sta. Susana virxe e mártir a Compostela
No ano da encarnación do Señor 1102 o venerable padre Diego II (Didacus) da sé compostelá da igrexa de Santiago, bispo pola divina graza, no segundo ano do seu episcopado decretou visitar, como é xusto, as igrexas, capelas e herdades que en terras de Portugal recoñece xuridicamente a igrexa de Compostela, pois é pertinente que o bo pastor mire polos bens exteriores tanto como polos interiores da súa igrexa, e se neles hai detrimento ou algo en desorde, restauralos e dispoñelos pola súa providencia. Reuniu entón persoas de mérito da súa igrexa e dirixiuse a Portugal (Portugalensi pago) tal como dispuxera. En achegándose á cidade, que se chama Braga, (Brachara) enviou un nuncio seu para avisarlle ao arcebispo da cidade da súa chegada. E o tal arcebispo, de nome Xiraldo (Giraldus), varón prudente e relixioso, cando oíu que o bispo de Santiago viña á súa cidade, encheuse de ledicia e reunindo todos os seus clérigos coas cruces e outros ornamentos da súa igrexa, saíu ao seu encontro e recibiuno en procesión con moita veneración e, entre os cánticos do clero, tomándolle a man dereita, levouno á súa igrexa e pregoulle que dixese misa nela. Celebrada a misa, sentou con el á mesa e cearon, e despois da cea acompañouno ao seu propio dormitorio con moita honra, ofrecéndolle a súa propia casa mentres el ía durmir noutra mansión. E así é como foi conmemorado o bispo de Santiago polo arcebispo de Braga. No día seguinte, logo de saudar e bendicir aos irmáns desta igrexa, o bispo, acompañado polo arcebispo, foi á de San Vítor, igrexa que xuridicamente pertence na súa metade á cidade de Braga, e nos seus palacios reais foi recibido coma un señor. Mais entrementres, ao ir visitando outras igrexas e celebrando misa solemne nelas, viu como os corpos de moitos santos xacían semisepultados e sen a honra debida, e o bispo xemía moi afectado e piadosamente estudaba dentro do seu corazón o que logo levaría a cabo por recomendación divina: pois matinaba con fervor sobre como podería extraer aquelas perlas preciosas de lugar tan inconveniente e levalas á cidade de Compostela. E entón, convocados os seus clérigos máis íntimos e de consello probado, díxolles o que quería facer e como: “Queridísimos irmáns, ben sabedes que viñemos a estas partes por se houber algo destruído ou desordenado nestas igrexas e herdades e así, coa nosa presenza, restauralo, ordenalo e mudar en mellor estado aquilo que está mal. Agora xa non se oculta á vosa dilixencia o que aquí hai de inconveniente: velaí os corpos de tantos santos sen a veneración de culto ningún, que xacen espidos e á vista do público. Xa non ignorades que carecen da debida veneración. Daquela, se a vosa prudencia nos aconsella, poderiamos coidar de emendar tal cousa levando para a sé compostelá os preciosos corpos dos santos que ningún culto reciben aquí. Mais convén facelo ocultamente, non vaia ser que a xente desta terra, indisciplinada e espoliada do tesouro, mova contra nós unha súbita sedición, de maneira que vaiamos lamentar ver frustrado o que nos atrevemos a intentar.” Aprobado cos seus clérigos este consello nacido da inspiración divina, non era cousa de pospoñelo, así que o venerable bispo, repleto da máxima alegría, dixo aínda: “Que o señor Xesucristo, en cuxa misericordia confiamos, cumpra o que pretendemos pola súa piedade e se digne levar a bo fin o propósito da nosa devoción.” E daquela, logo de entrar na igrexa de San Vítor e celebrar misa nela, mandou cavar á dereita do altar maior. E alí, baixo terra, foi descuberta unha arca marmórea admirable e sutilmente fabricada. Abrírona diante do señor bispo e atoparon dentro dúas cápsulas de prata. E cando o bispo as recibiu con gran temor, glorificando o nome do Señor con salmos e oracións, descubriu reliquias do noso santo salvador nunha, e de moitos santos na outra. Unha vez pechadas e seladas con firmeza, entregounas á custodia dos seus fieis clérigos. Outro día foi á igrexa de santa Susana, virxe e mártir, que non está lonxe da igrexa de San Vítor, e nela celebrou misa con suma devoción. Logo da misa, lucindo aínda as vestimentas sacras, dirixiuse aos mausoleos de San Cucufate e San Silvestre, que repousaban naquela igrexa e, tremelicando de medo, sacou ás agachadas os seus corpos gloriosos envoltos nun limpo sudario dos seus inconvenientes sarcófagos e con moita reverencia fixo que os levasen ao seu dormitorio os seus máis fieis e idóneos axudantes sen que ninguén soubese nada. E aínda foi tamén ao sepulcro da virxe Santa Susana, tomou o seu venerable corpo entre lágrimas, saloucos e suspiros e, ocultamente, entregouno para ser gardado canda os outros. E ademais, como home de Deus coñecedor de que a divina piedade concedéralle poder honrar os corpos de aqueles santos, de igual modo mandou trasladar os gloriosos restos de San Frutuoso, confesor e pontífice, para seren arrombados convenientemente. Chegouse, pois, despois de dous días á igrexa do tal santo Frutuoso e celebrou alí misa solemne. En acabando a misa, portando as sacras vestimentas, foi ao sepulcro do santo. E como San Frutuoso era o patrón defensor daquela rexión, con moito temor e en silencio sacouno da igrexa que el mesmo construíra en vida, e consumado o pío latrocinio entregóullelo aos seus fieis servos para que o gardasen. E aínda que todo o mundo descoñecía estes feitos agás os que participaran neles, o bispo non puido durmir seguro aquela noite. Temía perder o que tanta alegría lle daba ter. Mais ao amencer, cando soubo que non se propagara o que fixera, con gozo e alegría levou o seu tesouro oculto a unha vila de Santiago que se chama Correlhá (Corneliana), anticipando o seu regreso con aquela fuga. Pero en Correlhá chegoulle o rumor do pobo que dicía que o bispo de Santiago cometera un acto indigno intentando levar para a súa cidade os santos roubados de Portugal, defensores e patróns daquela patria. Cando tal oíu, o varón de gran sabedoría e eximia piedade, temendo perder o seu precioso cargamento por medio da violencia, instruíu con sabias palabras a un fiel arcediago seu para que levase os corpos dos santos á cidade de Tui por camiños ocultos. E así, o pontífice ficou en Correlhá e o arcediago, seguindo os seus preceptos, chegou ao río Miño (Mineo), que pasa cabo de Tui (Tudensem). O río levaba tres días tan bravo a causa das tormentas que non había nave que puidese cruzalo. Mais cando os corpos dos santos chegaron á súa beira, foi como se o río sentise reverencia por eles, pois acalmou o vento e amainou a tormenta, e o río deixouse atravesar doadamente por quen levaba os santos a través da auga tranquila e sen corrente, que nin sequera unha mínima onda a perturbaba. De maneira que os corpos dos santos cruzaron o río maino e chegaron ao cenobio de San Bartolomeu (Bartholomaei), situado ás portas de Tui. O arcediago deixou un diácono cóengo de Santiago termando deles e volveu a Correlhá, onde lle contou ao bispo todo o acontecido no camiño. Cando o bispo escoitou que os santos xa atravesaran o Miño e estaban en lugar seguro (pois ese río separa as terras de Portugal e Galicia) preparou o que tiña que preparar e encamiñouse axiña á igrexa de San Pedro de Cela (Cella), onde o cóengo, tal como lle fora instruído, levara os corpos dos santos rendéndolle a debida veneración durante dez días. Chegou alá o bispo e emprendeu o regreso, xa sen ocultarse, polas vilas de Santiago cara á cidade de Compostela con moita veneración e ledicia. En chegando a unha vila que se chama Guxilde (Goegildum) enviou os seus nuncios a Compostela para anunciarlle ao clero e ao pobo a chegada dos santos e como deberían ser recibidos. O clero e o pobo de Santiago, ao saber que a divina misericordia permitira a chegada dos santos, moito se alegrou, pois comprendía que xa estaba liberado de toda peste e doenza polo mérito e a intercesión da presenza daqueles santísimos corpos e o pío patrocinio de Santiago apóstolo. E entón saíron todos, os clérigos cos pes descalzos seguidos por toda a xente da cidade e, en relixiosa procesión, fóronos esperar ao lugar que se chama Milladoiro (Humiliatorium). Cando chegou o bispo, mandou que coma el todos se descalzasen; os clérigos, vestidos cos sagrados ornamentos, portaban os gloriosos corpos dos santos. E a multitude, encabezada polo bispo e o clero, entre cánticos e himnos de pía devoción, acompañou os corpos á cidade e colocounos na igrexa de Santiago da sé compostelá.
Historia Compostelá. Libro 1. Capítulo 15.
A maxia das reliquias
Nas sociedades primitivas, o texto das orixes nace do mito e o marabilloso. O real e o máxico confúndense na cosmogonía, nos relatos fundacionais dos pobos, nas estirpes lendarias das liñaxes e tamén nas crenzas. As relixións do libro xurdidas no Oriente Próximo (xudaísmo, cristianismo, islam) teñen nas sagradas escrituras a súa canteira mitolóxica e a súa xenealoxía. Mais o mantemento das crenzas relixiosas demanda unha actualización permanente das súas potencias taumatúrxicas. Unha das evolucións máis temperás do cristianismo, talvez por colocar na morte de Cristo a clave do edificio, foi o desenvolvemento dun culto aos poderes máxicos dos mortos e as súas reliquias. A reverencia polas tumbas dos antecesores é un lugar común na etnoloxía dos pobos pagáns en todo o planeta, mais o que aconteceu co cristianismo, a partir xa do primeiro século de existencia, non ten precedentes. Algúns sitúan o inicio do fenómeno no martirio de Polycarpus, bispo de Esmirna (c. 155), e a consolidación na primeira translatio de ósos de santos realizada por Ambrosius de Milan no século IV; o certo é que o tráfico dunha incrible variedade de despoxos e obxectos máxicos medrou de tal modo que, á altura da plena Idade Media, Europa enteira estaba inzada de santuarios adicados ao seu culto e de profesionais especializados no seu mercado. A atracción das reliquias provocou a aparición das peregrinacións e o nacemento ex nihilo de lugares como Compostela. O prestixio deses santuarios depende da entidade ou cantidade das reliquias que acubilla. No caso do santo xacobeo, a súa orixe é unha inventio: o lugar de culto é o propio onde os restos foron encontrados; noutros trátase dunha translatio, que deu lugar a un xénero literario moi codificado: a reliquia maniféstase nun lugar descoidado ou remoto; dá signos do seu poder e demanda o correcto traslado a un lugar digno de veneración (ou tamén pode impedir que a movan, xustificando o prodixio); hai perigos e impedimentos, mais son superados pola intervención de sucesos sobrenaturais ou a complicidade da propia natureza (capaz de acalmar as augas do Miño); adoita haber premonicións indicadoras de que a vontade divina está a favor do traslado; a chegada ao seu lugar de culto é un gran acontecemento e o seu poder milagreiro confírmase por unha variedade de curacións, remedios e portentos; finalmente, o santo ou santa, presente na virtus da reliquia en cuestión, convértese en padroeiro do lugar de devoción, xa sexa no ámbito local, rexional ou global. Este tipo de relatos triunfan nas coleccións haxiográficas e circulan entre as congregacións relixiosas. Mesmo existe un subxénero, o furta sacra, no que o roubo é xustificado por propia esixencia da reliquia (talvez sexa esta a versión que máis cativaba a Xelmírez). Do éxito e capacidade de fascinación destes relatos dependía a popularidade do culto ás súas reliquias. Patrick J. Geary, no seu libro titulado precisamente así, Furta Sacra, rexistra máis de cincuenta destes roubos documentados entre os anos 800 e 1100 e asegura que apenas son unha pequena mostra e que, por suposto, non deixaron de sucederse nos séculos seguintes. Tal é a fame de prodixios da mente humana. Mais, volvendo ao rego, se Compostela xa tiña nada menos que un apóstolo como santo padroeiro, por que decidiu Diego ampliar de maneira tan escandalosa e publicitada a nómina de reliquias da súa igrexa roubando as de Braga?
Santos roubados
Cando tratamos de achar respostas ás cuestións que nos presenta a Historia Compostelá, tanto neste caso como noutros, acabamos por dubidar da pertinencia das nosas preguntas. Se analizamos o episodio desde as causas, salta á vista unha certa premeditación, o motivo da expedición era, de inicio, o de corrixir algo que estaba mal e a candidez do relato, coas súas moitas contradicións, non nos convence de que un acto así fose algo improvisado, nin na execución, nin na ben planificada fuxida, nin na espectacular cerimonia de entrada a Santiago desde o Milladoiro. E as motivacións que imaxinamos non deixan de ser plausibles: é un golpe de autoridade dun Diego sen escrúpulos no inicio do seu episcopado para mostrar as súas cartas; é unha manobra aventureira para unir a clero e pobo nunha misión común; é o xeito de demostrarlle á sé arcebispal que xa conta cunha sufragánea menos que ten o amparo de Roma; é unha maneira de aumentar o capital espiritual de Santiago coa centralización das reliquias da esfera galega. Se a analizamos desde as súas consecuencias, unha operación para eliminar un rival na carreira de Compostela pola primacía das igrexas hispánicas; ou mesmo, apurando moito o argumento, un movemento xeoestratéxico contra a deriva separatista portucalense no ámbito da monarquía. Mais todos eses intentos de explicación semellan tan incompletos e banais coma as patéticas xustificacións que escusan o roubo porque estaba dentro das competencias de Santiago, ou pola excelsa veneración que tiveron as reliquias na igrexa compostelá, moi superiores, como non, á recibida en Braga, que só atinxía a contorna local. Seguimos igualmente coa sensación de que algo se nos escapa, de que un abismo histórico e cultural nos separa da plena comprensión dun latrocinio incitado pola divina inspiración. Unha sensación que nos lembra, tamén, a prudencia de aproximarnos ao que se conta na crónica de Xelmírez coa debida precaución. Non se trata en ningún caso dunha obra historiográfica, por ben que sexa a fonte máis rica que temos para o coñecemento daqueles anos. Se o literato procura exemplos sobre o que é un narrador non fiable, velaquí ten un. Faremos ben en coller con pinzas, na expresión coloquial, as pretendidas verdades históricas que atopamos na Compostelá. O que si podemos asegurar, é que a translatio textual que se nos ofrece cumpre de sobras as expectativas dos relatos do xénero e, por tanto, ten a función dunha especie de homologación dentro do monumento de palabras que é a Historia Compostelá, que non ten outro propósito que o da exaltación do seu lugar santo. E a translatio non é senón outro elemento máis, e bastante convencional como xa vimos, de engrandecer o mito dos lugares sagrados tal como se concibían na Idade Media. A tentación dunha lectura actual que pretenda atopar calquera indicio de debate moral, convertendo a Diego nun anticipado Raskolnikov de Crime e Castigo que confesa o crime explorando os limites do ben e o mal, acho eu que anda moi desencamiñada. O breve relato do pío latrocinio é o que é, para veneración de crentes, pasmo de leigos e fortuna de quen goza da lectura.
