Entre as cousas incómodas e adversas que sufriron os pastores da igrexa compostelá, D., arcebispo de venerable memoria pola divina clemencia, decorado polos seus costumes e adornado polas letras, soportou moitas, sobre todo o ano trixésimo do seu arcebispado. Xa o dixo o filósofo: aqueles que intentan vivir distinto dos malvados, apenas poden estar no mundo tranquilos e felices. Este home honrou fielmente a súa igrexa, instruíuna cos seus costumes, e tal como a lúa brilla máis que as estrelas, así a súa igrexa brillou máis ca ningunha outra terra de peregrinación excepto Roma. E regou coa chuvia da doutrina as mentes incultas dos cóengos que recibiu pouco morixerados e sen o sal de sabedoría, e aqueles que o seguiron tornaron conspicuos á doutrina e á virtude pola clemencia divina. Para que estas adversidades sufridas polo arcebispo non perezan na fráxil memoria, son aquí confiadas á lembranza inmorredoira das letras como advertencia aos seus sucesores, porque como dicía Gregorius: menos firen os dardos que se ven chegar. Ninguén dubida, máis ben todo o mundo sabe, que algúns cóengos maquinaron depoñer sen ningunha razón de peso ao egrexio arcebispo, seu pai espiritual. E non foron uns calquera, senón especialmente aqueles cóengos que o pai de veneranda memoria adoptara como fillos e elevara en honra e cargos a tanta prosperidade temporal que non tiña equivalente na Hispania. Ninguén cría deles que cambiase tanto a súa condición humana, nin que fose desaparecer da súa memoria a bondade do arcebispo por moito tempo que pasase. Mais coma unha ovella enferma contaxia o rabaño, así os seus nefandos consellos corromperon os cóengos menores. E como as cousas que a súa lingua dolosa murmuraba non as podían realizar por si mesmos, con palabras fraudulentas e moles alicientes, como as sereas, convenceron a grande parte dos cidadáns e confabuláronse coma xudeus contra Cristo para que os cidadáns levasen a cabo o que estes maiores dispuxeran en consello. E entón subverteron a prístina xustiza e as rectas institucións, impuxeron na cidade leis arbitrarias, ameazaron a un vílico da cidade con retirarlle o que era seu por dereito e xuntábanse todos os venres no Outeiro dos Poldros (auctarium puldrorum, carballeira de Sta. Susana) e, protexidos por xente armada, absolvían os reos culpables e apertaban o pescozo dos inocentes. E todo isto facían unidos en xuramento, non só dispostos a sentenciar a morte ao vílico, senón que tamén tramaban lapidar entre todos ao reverendísimo padre. Despois de obrigar ao arcebispo a asinar un acordo indigno, ao que el non tivo forzas para negarse, polo que lles cedía todo o poder, estes criminais aínda ousaron dirixirse ocultamente ao emperador prometéndolle a inmensa cantidade de 3.000 marcas de prata para que o ilustrísimo padre perdese o cargo e fose relegado ao exilio perpetuo. O emperador, aínda que excitado polo valor da prata prometida, consultou cos próceres da curia e foi aconsellado que se dirixise á autoridade de Roma. O Papa enviou o cardeal Guido a Santiago, onde permaneceu 15 días, e cando regresou a Roma para dar noticia da situación, aconteceu o que para infausta memoria a continuación relato.
Da igrexa violada
Un día, o 10 de agosto de 1136, mentres o arcebispo, agravado pola enfermidade e a vellez, descansaba no leito despois de xantar, segundo o seu costume, un tal Villielmus Siginides, máximo incitante desta traizón, estimou que, estando a durmir, máis libremente podería afogalo coa axuda de outros malvados e, como non había na cidade quen resistise a conxura tramada, logo de reunir unha grea de epulóns, lambóns e ebrios xunto cunha multitude de cidadáns, apareceu no medio da cidade. Viñan armados con lanzas, fustas, espadas e dardos, e entraron na igrexa ameazando e fulminando con palabras e coas mans. Cando outros cóengos presentes na igrexa, ignorantes do propósito daquel grupo armado, deron en preguntar, tiveron por resposta que viñan entrar pola forza na curia do arcebispo e lapidalo mentres durmía e despois pasar polo ferro aos seus partidarios e arrasar as súas casas. Alguén foi correndo onda o arcebispo e acordouno do sono dicíndolle que se non fuxía ía morrer pola espada. Mais el non o quixo crer, pois consideraba que a ninguén agraviara tanto como para pedir o seu sangue. Mais logo chegou outro cóengo, case sen alento, que contou o mesmo que o primeiro e volveu axiña a pechar a porta do palacio. Alí mesmo na porta topou co malvadísimo Villielmus, que o agarrou polos cabelos e golpeouno coa espada, aínda que era clérigo ordenado. Ferido e golpeado, apenas puido fuxir cara o altar de Santiago mentres os amotinados golpeaban a porta con machadas, espadas, sachos e todo tipo de armas. Bateron nela até que correron por eles ríos de suor, pero non puideron entrar. Bramaban contra o venerando e rinchaban os dentes, tal como os leóns esfameados cando están fechados na cova aferrollados con cadeas, que ao veren animais roxen e queren encher as fauces coa súa carne. Como non puideron entrar pola porta inferior do palacio, ascenderon pola igrexa de Santiago e romperon as portas de arriba con machadas e espadas e entraron nos soleiros. Os teitos retumbaban e tremían polo peso da multitude de xente armada, que soaba como unha treboada de grandes tronos no ceo. Foi daquela cando o arcebispo deu creto aos que viñeran acordalo. Ao sentir o estrépito dos pés dos que viñan baixando, ergueuse do leito tan rápido como puido e, apenas cuberto por unha capa e agarrado entre dous clérigos, deixou a súa cámara contra a súa vontade. E cando dende o alto do soleiro do palacio aqueles ignominiosos, feitos da isca do demo, viron que o arcebispo fuxía pola praza cara a entrada do altar de Santiago, comezaron a guindar seixos e pedras que escachaban e esfarelaban contra o coro e contra o chan. Unha daquelas pedras bateu nas costas do arcebispo, que se derrubou aos pés dos cóengos que o levaban. Conseguiron erguelo de novo e, entre lágrimas, levárono ao altar onde está enterrado o corpo do apóstolo, glorioso e admirado en todas as terras, e deixándoo embaixo do ciborio, fecharon firmemente as portas do altar. E alí, sitiado e preso, tivo medo, mais tamén confiaba sagazmente na misericordia de Deus, pois lembraba aquela sentencia de Agustín que gardaba no cofre do seu corazón: o que o xusto padece dos inxustos non é pena de crime senón exame de virtude, pois o o bo é libre, aínda que teña que servir, e o malo é servo aínda que faga sempre a súa vontade.
Da rapina da indumentaria
Entrementres, algúns dos traidores baixaron á cámara do arcebispo e roubaron a súa indumentaria e a dos cóengos que atoparon por alí, e outros seguiron guindando pedras contra o altar de Santiago. Máis tarde, baixaron todos berrando de alegría e aplaudindo e reuníronse con todas as armas diante das portas de ferro do altar, mais atopáronas firmemente fechadas e non puideron entrar. Furibundos e rinchando os dentes, ascenderon de novo á obra da igrexa para matar lapidando dende o alto a quen dende abaixo non podían matar. Entón uns burgueses, simulando concordia e finxindo lamentar aquela traizón, pregáronlle ao clementísimo padre que se achegase á porta para poderen buscar a paz, mais cando se achegou humildemente procurando a concordia, algúns daqueles malvados trataron de matalo con facas e frechas por entre os ferros da porta do altar. Retirouse o arcebispo rapidamente e cando quixo ocultarse de novo, os que estaban no alto volveron a arrebolar pedras e acertáronlle nunha orella ao venerable ancián, que buscou acubillo no altar e, oculto entre os seus ornamentos, chorou e xemeu entre amargos suspiros. De todas partes chovían pedras sobre o arcebispo e o altar, rompendo parte do baldaquino, da ara e das vestimentas. Non chove tanto no máis duro inverno como choveron pedras no altar de Santiago. E os que estaban co arcebispo, sen ter onde ocultarse, expuñan o corpo e protexían a cabeza das pedradas. E o piadosísimo padre non achaba acougo no altar, aburado pola ameaza da morte. E se eu quixer contar canto mal fixeron o traidor Villielmus e a multitude de perversos, Deus é testemuña que os salmos e os feitos dos apóstolos non serían máis longos que o meu texto. Que máis podo dicir? Só a misericordia de Deus, propicia a todos, e a intercesión do glorioso apóstolo, protexeron o arcebispo e arrancárono da man dos seus inimigos.
Historia Compostelá. Libro 3. Capítulos 46, 47.
Amargos suspiros
Os lances finais do rexistro que Diego mandou facer xa falan del en pasado, o que implica que foron escritos despois da súa morte arredor de 1140, momentos nos que na canónica aínda resoarían os ecos dos acontecementos de 1136 que aquí se contan e mentres se preparaba para a difícil substitución do primeiro arcebispo de Santiago. Á lapidación que sufriu no mesmo altar que el reconstruíra aínda lle seguiría a humillación que recibiu no concilio de Burgos, onde se viu cara a cara cos seus agresores en presenza do emperador e o legado da igrexa romana. Os que buscaron a súa morte naquel ataque non recibiron castigo acorde e mesmo seguiron negociando con Afonso, que xa dá a Diego por extinguido e “arde en amor ao diñeiro como Craso,” segundo nos conta quen escribe o final da obra. O propio Diego xa non se ve no centro da pomada. Unha nova xeración ocupa os postos aos que el tiña acceso nos bos tempos tanto en Roma, como na curia real, na súa propia terra ou no mesmo capítulo de cóengos que xa pensa no relevo. Un Diego ancián soporta que o espreman ata a última pinga. Na última xuntanza do capítulo da igrexa de Santiago (3.54) os seus últimos fieis recomendan que, polas súas persistentes humillacións da dignidade do arcebispo, o emperador debe ser excomungado. Mais Diego, que algún día non dubidaría en facelo entre ameazas de lume eterno, con Datán e Abirón, tragados vivos pola terra, abre a arca e agasalla ao neno que el bautizou, coroou e armou cabaleiro na súa catedral, con 500 marcas de prata, a última cota pendente. A lembranza inmorredoira das letras nada nos conta do seu pasamento, talvez por timidez, talvez por vergoña, talvez por respecto, talvez por incredulidade ou talvez porque os novos aires da canónica aconsellaron arrombar aquel monte de pergameos nun andel do tesouro de Santiago.
