E así, pasada gran parte da primavera, a raíña veu a Galicia por causa de seu fillo, pois se ela non interviña non se había levar a cabo o pacto de reconciliación, nin podería sacar os galegos en campaña de non ser co seu fillo. Entón, en entrando a raíña en Compostela, o terror apoderouse dos traidores, porque durante un ano enteiro non fixeran máis que amolar ao bispo que tanto se esforzaba pola paz. Arrebatáranlle os dereitos e o poder da cidade, e non obedeceran como debían os preceptos da raíña; lanzaran contra os príncipes e cabaleiros de Galicia non pequenas inxurias e actuaran case como reis; arrancaran, destruíran, renovaran, exaltaran como é costume de servos e labregos cando se lles dá potestade de reinar. E temían que todo aquilo non quedase sen castigo, porque todo o fixeran impunemente e sen licenza. Entón, cando viron á raíña e ao seu fillo reconciliados, e que o bispo era especialmente honrado e amado por eles, non o puideron soportar e temeron por si mesmos. Deliberaron o que habían de facer e maquinar se a raíña ou o bispo tornaban contra eles pedíndolles contas polas inxurias e calumnias dos malfeitores. E non teñen outra esperanza ou confianza senón a súa propia traizón: maquinan, calculan, erguen paredes e muros, infunden sospeitas de rebelión na raíña e no seu fillo, que xa estaba da súa parte. Ah, miserentos! Intentan cousas para as que non teñen forza e han caer desde as alturas! E entre tanto, o bispo, a raíña e o seu fillo, xunto cos príncipes de toda Galicia déixanos facer, como se os ignorasen, e non prestan atención aos preparativos de tan grande intriga.
Do congreso de conspiradores contra o bispo e a raíña, da queima da igrexa e demais
1. De maneira que a raíña foi a Lobeira e, de volta, foi recibida polo bispo en Iria; despois volveu a Compostela cun gran exército de soldados, pois a raíña tratara co bispo, o seu fillo e as persoas ilustres de Galicia, de que maneira podían ser vingadas as inxurias dos traidores de Compostela e como podía domear tanta soberbia. A tal fin reunira grandes falanxes de xente armada. Unha parte entraría canda ela e o bispo, e outra agardaría fóra co seu fillo. En decatándose da manobra, os composteláns temeron moito, pois eran conscientes da súa culpa e vían que o seu reinado esmorecía. Por fin caeron na conta da difícil situación na que estaban, mais xa era tarde para arrepentirse. Que máis? Aqueles coitados compañeiros de Xudas acubilláronse, uns na igrexa de Santiago, outros noutras igrexas e outros aínda nos seus tobos. Un dos líderes da conspiración tomou finxidamente o hábito monacal para que o abade e os monxes de San Martiño o librasen do perigo de morte; e así, como monxe, escapuliuse das iras da raíña. Entrou a raíña na igrexa de Santiago e chamou ante si ao bispo para dicirlle: “Reverendo padre, dígnate sacar da igrexa a estes desprezables traidores e darlles o digno castigo que merecen; afástese da igrexa o fedor desta traizón e bótese dela esta inmunda esterqueira.” Mais a isto respondeu o bispo: “Raíña, non é lícito expulsar da igrexa a quen nela se refuxia, aínda que sexa ladrón, perxuro, traidor ou criminal. Orabén, os seus bens fóra da igrexa sexan entregados ao saqueo e sexan tomados polos nosos.” E replicou a raíña: “Pois se teñen o auxilio da igrexa e están seguros nela, por que van armados? Se tan protexidos están na igrexa, non convén que teñan outra protección. Ordeno que tal cousa sexa prohibida. Ou que depoñan as armas, se queren ter a seguridade da igrexa, ou que outros tantos dos nosos, ou máis, se poñan armados de par deles para que non ousen actuar con insania.”
2. A opinión da raíña foi do agrado do bispo e do resto dos presentes, de maneira que lles prohibiron tomar armas. En resposta, os traidores bramaron e botáronse contra os homes do bispo e da raíña que foran a retirarlle-las armas e perseguíronos por toda a igrexa. Foxen os legados á parte alta da igrexa. Berran chamadas de guerra os infames traidores e o clamor chega a oídos de todos; descóbrese así o seu ánimo traizoeiro e fan público o que tanto tempo levaban intentando. Resoa toda a cidade, que corre ás armas e lánzase á batalla. A Fama, máis veloz ca ningún outro mal, propaga que os soldados do bispo e da raíña atacaron aos composteláns. Algúns cóengos e cidadáns, alleos a aquela nefanda loucura, quixeron acalmar a gran audacia dos seus veciños entolecidos. Mais, que habían facer uns poucos contra tantos milleiros? Corren os cómplices da traizón ao combate. Atraen a amigos e coñecidos. Queren acabar co bispo e coa raíña por iren contra eles. E pola súa banda, a raíña e o bispo, que se refuxiaran no palacio deste, escoitando os clamores e o estrépito da cidade, e vendo de que xeito os émulos do Iscariote encirraran os cidadáns na súa contra, tiveron medo, pois viron que a audacia dos traidores aumentaba e a rebelión tornaba máis violenta; viron que a igrexa de Santiago e os palacios eran asediados por grupos de xente armada e eran atacados con máis forza. E non saben que decisión tomar contra audacia tan nefanda. Sucédense os asaltos que toman a igrexa do apóstolo, voan as pedras, as frechas, os dardos sobre o altar e os traidores teiman nos seus sacrílegos combates. Que non ousarán as súas mans infames? Os perversos atacantes préndenlle lume á igrexa de Santiago por un e outro lado, xa que, debido ás obras, está chea de táboas e de palla por moitas partes. Oh, maldade! A igrexa do apóstolo, tan veneranda e tan digna, arde a eito e ningunha honra recibe o querido patrón. Oh, dor! As chamas da igrexa do santo érguense ao alto nun espectáculo horrendo. Homes e mulleres temerosos de Deus choran e xemen e maldín aos autores de crime tan grande. Oh! Canto era o pranto dos peregrinos que de todas as partes do mundo viñeran venerar o corpo do Apóstolo!
3. O bispo e a raíña, ao veren a igrexa en chamas e a disposición da multitude, non se acharon seguros no palacio do bispo e refuxiáronse na torre das campás xunto co seu séquito. Os composteláns ruben ao alto da igrexa, pasan ao palacio do bispo, corren, rouban, destrúen. A roupa, os vasos de ouro e prata e outras pertenzas do bispo e da raíña son arrebatados, esnaquizados ou tomados como botín pola turba de inimigos. Chegan aos tellados da igrexa, soben á torre do palacio episcopal e prepáranse para asaltar a torre das campás onde o bispo e a raíña resisten cos seus seguidores. De todas partes voan as pedras, as frechas e as ameazas de morte. A escolta deféndese con ardor contra a multitude e devolve os ataques. Delóngase o enfrontamento. E entón os composteláns, vendo incerto o resultado de tantos contra tan poucos, unindo os escudos sobre as súas cabezas, traen lume e méteno por unha ventá na parte inferior da torre, e despois alimentan o lume con máis combustible. Para que hei demorar máis? O incendio propágase dentro da torre e abura aos que estaban nela.
4. Cando o bispo viu que non había perdón para el nin para a raíña e que a turba desexaba a súa morte, dixo: “Queridísimos irmáns, rodeados por un impío fato de infames, a nosa desesperada situación xa non ten remedio. Só Deus, refuxio dos oprimidos e consolo dos tristes, é o noso refuxio e consolo; poñamos en Deus a nosa esperanza e a nosa confianza, pois só el pode arrancarnos das mans dos impíos e librarnos de perigo tan grande. Pois el liberou a Daniel do lago dos leóns; el liberou a Sidrac, Misac e Abdenago do forno do lume ardente. Convertámonos a Deus de todo corazón e el converterase en nós, pois dixo: convertédevos en min e eu convertereime en vós. Arrepintámonos das nosas faltas. Confesemos mutuamente os nosos pecados e roguemos pola nosa salvación; invoquemos a Deus para que perdoe os nosos pecados e se digne outorgarnos a súa misericordia. Aquel que vive polos séculos dos séculos.” E ante estas palabras, a raíña e todos os presentes romperon a chorar e fixeron confesión co bispo.
5. Entón a raíña, volvéndose ao bispo, dixo: “Sae, padre. Sae deste incendio para que eu poida saír canda ti, pois a ti perdoarante como patrón, bispo e señor seu.” “Non é ese bo consello —dixo o bispo— pois a min e aos meus seguidores téñennos por inimigos e desexan especialmente a nosa morte.” E daquela, alguén clamou dende fóra: “Que saia a raíña, se quere. Só a ela lle damos permiso para saír e a facultade de vivir. Os outros, que morran a ferro e lume.” E ao sentir isto, como dentro o lume seguía avivándose, e como tamén o bispo llo pedía, logo de recibir garantía de seguridade dos asaltantes, a raíña saíu da torre. Cando a turba a viu saír, botáronse a ela, agarrárona e guindárona á lameira, raptárona coma lobos e esnaquizaron os seus vestidos; espida do peito até abaixo diante de todo o mundo, deixárona no chan moito tempo na maior vergoña. Moitos quixeron lapidala, entre eles unha vella, que a feriu gravemente cunha pedra na meixela.
6. E mentres o bispo seguía rezando dentro, co lume cada vez máis alto, chegouse a el o abade de San Martiño e entregoulle un crucifixo. Con el na man, unha vez confesado, saíu o bispo da torre como para entregarse ao martirio, mais, cousa admirable, deixando o seu manto e vestindo unha vilísima capa que tomou dun leigo, posto o crucifixo diante da cara, atravesou as liñas dos que loitaban, as filas dos inimigos, polo medio das armas dos pérfidos traidores, tres mil ou máis, e ninguén o recoñeceu, agás unha persoa. Chegou á lameira onde tiñan á raíña, tripada pola turba de inimigos, tirada no chan, espida e na vergoña, e o bispo, cheo de dor, seguiu adiante e atravesando a igrexa de Santiago chegou á de Santa María, a Corticela, (aínda separada da catedral) xunto cun cóengo que o recoñecera, Michaele Gundisalvide, que de alí en diante foi o seu compañeiro de adversidades. Na capela recibiu o corpo e o sangue do señor e alí descansou máis seguro.
7. Chegan uns cóengos á Corticela indagando a sorte do bispo e este, temendo unha nova traizón, pídelle a Michaele que os expulse. Como non puido botalos, fíxolles xurar que nada dirían e comunicoulles como fora a fuxida e a salvación do bispo, e así marcharon. E finalmente, sen saber nada del, tamén chegou alí a raíña, co cabelo enguedellado, o corpo espido e cuberta de lama.
8. Os que quedaran na torre xa se viron alcanzados polas chamas. Uns saltan ao tellado e conseguen fuxir, outros bótanse contras as liñas de xente armada. Petrus, prior da igrexa de Santiago, sobriño do bispo, deu fuxido das mans dos inimigos pola súa axilidade. Gundesindus Gelmirides, irmá do bispo, foi traspasado por lanzas e espadas cando se botou contra eles. Tamén morreron alí Rudericus Oduarides, mordomo do bispo, Rademirus, o seu cociñeiro e Didacus Strabo, vílico da cidade. Outros deron fuxido feridos, descalabrados, medio mortos. Na igrexa de Santa María, o bispo mandou que lle fosen dicir á raíña, agochada na mesma igrexa, que o bispo fuxira do incendio e tamén se ocultaba alí. Cando oíu aquilo, a raíña encheuse de alegría mais, temendo que os descubrisen, disimulou e seguiu no seu agocho.
9. Mais non tardaron en presentarse diante dela os composteláns, facendo que se alegraban da súa salvación, enchendo a igrexa de armas para defendela. E a raíña reaccionou dicindo: “Ídevos, perversísimos, marchade, malvadísimos, perdidísimos! Ide agora mesmo á torre onde o voso bispo morre a ferro e lume. Salvádeo canto antes do perigo para que a posteridade non vos poña de exemplo de maldade e infamia. Fóra de aquí, rebeldes e descridos, e impedide que se cometa crime tan terrible!” Dito isto para que se afastasen e non descubrisen ao bispo, consegue que a turba marche e volva de novo á torre; acalman aos atacantes e piden auga para apagar o incendio e, cando as chamas van remitindo, intentan liberar o bispo entre as lágrimas de algún cóengos, das viúvas e orfos e de gran parte dos cidadáns. Pero o lume fora tan forte e subira tan alto que, de estar alí o bispo, só cinzas quedarían del, pois ardeu a torre toda, as vigas e as travesas, e mesmo as campás de bronce, que pesaban mil cincocentas libras, queimaron e caeron.
10. E mentres o pobo contemplaba a desfeita, a raíña fuxiu cara a igrexa de San Martiño. O bispo tamén saíu furtivamente e acompañado do mencionado Michaele e de dous franceses, agatuñando por paredes e tellados, acabouse metendo pola fiestra da casa dun que se chamaba Maurinus, e agochouse cos seus compañeiros embaixo dun monte de panos e outras cousas. Non tardaron en chegar catro homes armados, que entraron na casa berrando “Quen está aquí agachado? Que facedes aquí? Vistes a quen andamos a buscar? Ao bispo?” O bispo e Michaele, oíndo aquilo, enterráronse nunha multitude de panos e prendas. Se así non se agachasen, alí mesmo os pasarían polas armas. Quen se ergueu foron os dous franceses, que explicaron que acababan de chegar do tumulto e despois de tanto esforzo entraran alí buscando acougo. Presentouse tamén a dona da casa -que sabía que o bispo estaba alí- e entre berros e empurróns, chamándolles espías e invasores, botou aqueles homes da súa casa, acompañados polos franceses, que trataron de afastalos de alí. Canta e que inefable foi a piedade do omnipotente para librar ao bispo do perigo e das mans daqueles homes perversos! En marchando eles, entrou Gundisalvus, o xenro da señora, dicindo: “Fuxe de aquí o máis rápido que poidas, padre e señor. Escóndete. Velaí vén un nefando fato traidores que, sucio do sangue de outros, tamén ten sede do teu e ándate buscando. Vinos vir cara aquí con espadas e fustas. Vaite rápido e non demores máis, potente é Deus para librarte das mans dos impíos, das súas fauces famentas.” Dito isto, ergueuse o bispo. Gundisalvus rompeu o tabique de táboas da casa próxima, e despois outro, e un terceiro, ata chegar á casa de Froyla Rodesindez, que estaba no medio da cidade. A señora daquela casa comezou a vociferar contra os invasores que entraran na súa casa e a destruían. Respondeulle Michaele, dicindo que viña fuxindo a aquela casa cun coñecido e amigo del, de nome Froyla Menindiz, vílico da raíña, escapando da intestina sedición e do tumulto da batalla. Non moito tempo despois, chegou o dono da casa, de nome Froyla Rodesindiz, que como recoñeceu ao bispo, correu a el dicíndolle entre lágrimas: “Grazas a Deus, padre carísimo, que te librou de perigo tan grande o te fixo chegar aquí incólume! Mais aínda é de temer a incursión dos inimigos. Se chegan aquí e te encontran, están dispostos a calquera impiedade. Ven comigo!” E conduciuno con Michaele a un soto escurísimo. E alí prorromperon en lágrimas durante moito tempo.
11. Entrementres, os mencionados francíxenos preparan catro cabalos velocísimos para o bispo. Ao inclinar do sol, atravesando á outra parte da rúa e desde alí polos campos de San Martiño, fuxirían montados neles con Michaele e os outros. Lonxe diso, aconteceu doutra maneira. Pois logo de prepararen isto, entrou P., o abade de San Paio cun monxe seu chamado Pelagio Didacide, e tamén P., o prior da canónica, sobriño do bispo, dicindo: “Envíanos a ti todo o clero e o pobo da cidade. Arrepíntense do mal que che fixeron, quérente como señor e bispo seu e queren darte satisfacción. Son mil ou cincocentos, tanto clérigos como laicos, e agárdante no claustro de San Paio para xurarche amor e fidelidade, por iso demandan a túa presenza. Así que sae deste agocho e ven reconciliarte con eles. Nunca foron máis súbditos teus ca hoxe, se queres crernos.” Todo isto inventárano os traidores. Enganaran a estes mensaxeiros para atopar ao bispo e darlle a súa perdición. Mais o bispo, como os mensaxeiros o obrigaban a saír e insistían moito, recoñecendo a fraude e o plan dos traidores, díxolles: “Ide onda eses mil ou cincocentos que dicides e anunciádelles que estou san e incólume, mais non lle digades o lugar onde estou. Se é como vós dicides, só preciso que cen me fagan xuramento por todos, se é así, irei onda eles pola mañá.” Oh, canta prudencia a deste varón que, pola graza de Deus, puido prever o que lle tiñan disposto e como! Pois os mensaxeiros marcharon e non puideron atopar nin un sequera que xurase aquela promesa. Así foi patente a fraude e a artimaña dos traidores. Se o bispo chegase a facerlles caso, caería por culpa deles nas mans dos inimigos e seguro que sería morto. O prior espantouse admirado ao coñecer a fraude e a traizón e permaneceu seguro na súa igrexa.
12. En efecto, volveron o abade e o monxe referindo a fraude e as mentiras do plan dos traidores, que o bispo xa presentira prudentemente. E entón, xa no crepúsculo, o abade e o monxe conduciron ao bispo e a Michaele ocultamente ata a súa igrexa, a de San Paio, e leváronos ao tesouro sen que os outros monxes o soubesen, agás o tesoureiro. Alí díxolle o abade ao bispo: “Confórtate, padre. Tes que estar robusto, come algo para recuperarte.” Pois o bispo aínda estaba en xaxún. Mais dixo o bispo: “Non compre que resolva o meu xaxún cando de mañá hei de morrer polas espadas dos inimigos. Só a piedade e a misericordia de Deus, que me libraron hoxe de tantos perigos, fará o mesmo de mañá, se quere.” Porén, condescendendo ás preces do abade, tomou algo de pan e viño, e así descansou. É claro coma a luz que aquela noite o bispo non lle deu acougo aos seus membros, senón que procurou solaz con salmos e oracións. E ao erguérense os monxes para as matinas, ergueuse tamén el e escoitou, a través da fiestra do tesouro, o oficio matutino dos monxes.
13. Ao clarear o día, que era domingo, os cómplices da traizón xuntáronse na canónica. Convenceran ao clero e ao pobo, en parte con ameazas e en parte con pagamentos. Estimaban que a conspiración da súa maldade tivera efecto e exercían sobre todos o seu imperio case coma reis. Presidíaos un varón impío e malvadísimo que morara en Compostela durante todo o tempo da traizón e, como príncipe dos traizoeiros, incitara a moitos cómplices á conspiración. Esperaba conseguir o dominio da igrexa de Santiago e anhelaba aquilo de todo corazón. Xa os seus ministros repartiran entre eles todo o señorío de Santiago e xa dispuxeran o que e canto tería cada un. Reunidos na canónica, aquel malvado animábaos con discursos: que mantivesen firme a irmandade entre eles, que estivesen unidos, que defendesen a súa cidade con muros e valos e que expulsasen os inimigos, se algún permanecía aínda entre eles. Entón tomaron a decisión de reconciliarse coa raíña, satisfacela do oprobio e as molestias causadas e facer con ela unha firme alianza de paz. Enviáronlle á raíña, agochada por medo na igrexa de San Martiño, a aqueles que negociarían con ela. Antes fixeron cuestión do bispo: Para onde fuxira? Onde se ocultaba? Que quería facer con el o clero e o pobo? No medio deles xurdiu un, querido e educado polo bispo e moi considerado por el, que declarou ante todos: “Ata agora, irmáns, tivemos sobre nós a un señor e bispo que nin é digno de dominarnos nin de exercer o bispado. Minguou a dignidade da vosa igrexa e oprimiuvos gravemente baixo o xugo do seu dominio. E para que non o admitades como señor e bispo, eu afirmo ante Deus e Santiago e todos vós, que el xa non é nin señor nin bispo meu. E estou preparado para demostrar que debe carecer do señorío que tiña e que foi xusto todo o que lle aconteceu.” A este malvado educárao o bispo no seu palacio desde neno, e honrárao na igrexa de Santiago, e mandárao de adulto a aprender gramática en Francia, e déralle non pouco diñeiro. E, despois do seu retorno, fixérao intimísimo e familiarísimo, case señor da súa casa, tratado con amor paterno. Déralle moito diñeiro sen recibir del ningún favor en troques. Déralle bos prestimonios, como Asnoios, a metade de Sarantes, Ceiam, metade de Sta. Cristina de Noia e moitos outros. Ah, a perdidísima fidelidade de Galicia! O bispo educárao con amor paterno, amárao, honrárao, outorgáralle beneficios. E el, esquecendo todo aquilo, devolvíalle ao bispo mal por ben e anhelaba a súa destrución e morte. Cando lle puxo fin á súa proclama, parte do clero e do pobo, imbuída do mesmo veleno, aprobou as súa palabras e decidiu que non podía ser doutro xeito. Os que non eran partícipes daquela traizón, nin conspiraban contra o bispo e a raíña, e que odiaban decisións coma aquela, aínda que rexeitaban tanta maldade e pensaban outra cousa do bispo e dos outros, non ousaban contradicilos e calaban. Pois se ousaren dicir ou facer algo contra a vontade de todos os cómplices de Xudas, as súas casas serían destruídas, os seus bens tomados en represalia e tal vez serían eles mesmos lapidados. Hai un tempo de falar e hai un tempo de calar, como dixo Salomón.
14. Tomada a decisión cos seus cómplices, os traidores enviaron expertos e arteiros legados, que lle falaron así á raíña: “Confesamos, oh, raíña!, que te fixemos deshonra e oprobio levados polo ímpeto da ira, e que ousamos o que non deberiamos contra ti e a igrexa de Santiago. Arrepentímonos desas cousas e vimos darte satisfacción por nós e os nosos socios. Perdóanos e devolverémoste todo o teu. Queremos que teñas paz con nós e que asinemos unha firmísima reconciliación entre nós.” A raíña, que como año entre lobos temera a súa chegada, alegrouse cando oíu aquilo e moi recta e enxeñosamente, respondeulles benignamente e díxolles finxindo: “Práceme o que dicides. E se pecastes contra min, no que a min se refire, perdóovos. E práceme facer unha alianza de paz entre vós e nós, e non lembrar os males pretéritos.” Entón dixeron os nuncios: “A paz e a concordia entre nós é ben fácil de facer, excepto por un detalle: que non queremos ter a Didacus como bispo. Estamos anoxados contra el en todo, pois ata agora oprimiunos e deixou en nada a dignidade da nosa igrexa e da nosa cidade. Odiámolo todos por iso e non queremos que reine sobre nós.” E di a raíña: “A que me vindes co voso bispo? Xulgádeo segundo a vosa vontade. O que a vós prouguer, práceme a min; o que vós propuxerdes, propóñoo eu tamén: en nada discrepo de vós.” Dicía isto para evadirse das súas mans. Oído isto, os nuncios volveron onda os seus cómplices e contáronlles o que dixera a raíña e moitas outras cousas. Alégranse os cómplices da conspiración e congratúlanse de que nin sequera a raíña rexeite os seus fraudulentos plans. Mais esta alegría había tornar tristeza.
15. Aquel inicuo que antes tomara os hábitos monacais, cando oíu que os seus cómplices reinaban e que botaran ao bispo, e que a raíña se reconciliara con eles, depuxo o hábito de monxe, apostatou e saíu do mosteiro. Como fora socio da conspiración, quixo ser partícipe do reinado, mais sucedeu en contra das súas esperanzas. Algúns cardeais e cóengos da igrexa de Santiago que oíran que a raíña se reconciliara cos composteláns, e que lle contaran que todos odiaban ao bispo e que non era digno do bispado, foron onda a raíña dispostos a morrer antes de calar a verdade e favorecer o partido dos traidores abandonando ao bispo. E faláronlle así: “Raíña, aínda que os cómplices que coñeces che falaran mal do noso bispo, e que dixeran que non é digno do bispado, non hai que darlles creto. Eles queren reinar, mais pola traizón; queren imperar, mais pola violencia. Estamos dispostos a responder a todos os que o acusan e defender a súa parte. Que fixo el para ser degradado? Que fixo para ser privado do seu señorío? Se alguén o acusa, estamos prestos a responderlle mesmo estando el ausente. Minten en todo, non se lles pode dar creto.” A raíña congratulouse do que escoitou e agradeceulles moito que continuasen fieis ao seu bispo. Certamente ningunha causa tiñan os conspiradores para privar ao bispo do seu señorío, non sendo só a violencia daquel tempo.
De como a raíña se evadiu de Compostela
1. Entrementres o bispo, agochado na igrexa de San Paio, oíra que se fixera a paz entre os composteláns e a raíña e entón mandou a un monxe chamado Pelagius Didacidem para que soubera dela como fora todo e cales foran as condicións. A raíña, logo de interesarse por onde estaba o bispo, díxolle ao monxe estas palabras: “Vai axiña, fiel confesor, e refírelle ao bispo da miña parte que faga as paces canto antes poida cos composteláns, se é quen, e que saia da cidade. Se non pode saír deste modo, que se vaia furtivamente no silencio da noite e se apure a evadirse das súas mans. Eu tamén marcharei de Compostela tan rápido como poida e, mal por mal, devolvereille aos traidores o que merecen. Para poder fuxir deles, vou facer unha especie de alianza de paz e reconciliación para a que darei xuradores que a confirmen baixo pena de perxurio. Doutro modo non sei realmente como poder evadirme e saír da cidade.” Volveu o monxe onda o bispo e referiulle os detalles. E o bispo alegrouse. E aquel mesmo día, aínda domingo, os composteláns, aínda obcecados por aquela loucura, xuntáronse coa raíña na igrexa de San Martiño despois de comer esixindo facer o pacto xurado de paz entre eles. Pediron xuradores de parte dela e que o pacto for por escrito. Eles xa estableceran na cidade ao seu vílico, de acordo coa raíña, para que os favorecese e ordenase e dispuxese todo segundo o consello dos propios traidores. Tamén designaran a un prior, a outro prepósito da canónica, a outro señor do altar e así co resto.
2. Disque a raíña deu resposta deste modo: “Por que demoramos máis nesta discordia? Aceptade este xuramento de paz e reconciliación entre nós para asinalo e mantelo. Xúrenvos da miña parte Fredenandus e Veremudus, fillos do conde Petrus, e Fredenandus Ioannides. Despois dareivos aos que especialmente queredes ter neste xuramento: o meu fillo e o conde Petrus, que están fóra da cidade sen ousar entrar por causa dos tumultos da discordia, e o resto dos próceres de Galicia.” Porque o fillo da raíña co seu pedagogo o conde Petrus e o resto dos próceres de Galicia estaban cerca da cidade cun enorme exército de cabaleiros á espera de que a raíña puidese fuxir. Oíran que se fixera unha especie de paz entre a raíña e os composteláns e agardaban expectantes. E entón Fredenandus e Veremudus, e o outro Fredenandus, que fuxiran a aquela igrexa coa raíña e eran os xuradores, xuraron o que fora determinado entre os composteláns e a raíña. Xuraban sabéndose perxuros para que a raíña puidese evadirse, tal como acordaran entre eles en segredo. Os composteláns, alegres de acadar a súa vontade, recibiron o xuramento e déronlle licenza á raíña e os seus para saíren da cidade e para que o seu fillo e o conde P. e os outros puidesen xurar e sancionar o pacto. Oh, estulta audacia a dos traidores! Oh, cega loucura a dos conspiradores! Coidan, como se fosen reis, que tan horrendo crime será indultado, que o mal que fixeron quedará impune. Sae a raíña da cidade fuxindo das trampas dos traidores coma pomba que foxe das uñas do miñato, ou año da boca do lobo. Vai acompañada ata o souto por un estulto insán e algúns outros cómplices dos composteláns. Porén, cando estes souberon que a raíña, que xa estaba lonxe, nin ía volver á cidade, nin tería paz cos composteláns, deron volta rapidamente. Chegou a raíña onda o seu fillo e os seus próceres e, xa segura, contoulles todo o que acontecera. Mandou que lle anunciasen aos composteláns a súa disidencia, que se precavesen e se armasen e se preparasen para a guerra, pois a maldade que fixeran non ía permanecer impune. Oído isto, os composteláns perderon o ánimo, enchéronse de terror e víronse apurados. Xa non tiñan confianza nin decisión, xa vían pulular a vinganza da súa traizón e non se puñan de acordo. Decidiron finalmente fuxir á igrexa levando canda eles o que tiñan de valor.
De como o bispo fuxiu das mans dos traidores
1. Aquel mesmo día, aínda domingo, ao pór do sol, o bispo, que aínda seguía no tesouro de San Paio, pensaba que facer, como fuxir, por onde saír. E velaí que chega correndo ao claustro de San Paio unha turbamulta de traidores. Veñen todos armados na procura do bispo. Como non o encontraron alí, entran na igrexa dispostos ao sacrilexio. Búscano por todos os currunchos, detrás do altar ou debaixo dos lenzos para matalo se o encontran. Entón o monxe tesoureiro, que estaba co bispo, díxolle: “Olla, padre, os teus traidores correndo armados!” E di o bispo: “Que queren?” Responde o monxe: “Buscan por ti na igrexa ou fóra da igrexa, sedentos do teu sangue, e chegaron aquí. Non te vaian matar se te encontran. Olla cantos entran e que rápido!” Entón o bispo volveuse para Michaele e dixo: “Fuxamos de aquí rapidamente. Viste ti este manto e eu esta capa vilísima e corramos entre os que corren e saiamos entre os que saen. Só Deus pode librarnos, se quere.”
2. Saen pois o bispo e Michaele entre a vida e a morte e no medio da turba que os buscaba, chegan a un claustro do mosteiro, e despois a outro. Rodeados completamente, ruben por un muro da igrexa de Santiago onde está o altar de S. Pedro. Desde alí chegan polo tellado ao dormitorio dos nosos cóengos, mais non se deteñen. Abren a porta do dormitorio e saen á quintana do palacio que está diante do refectorio. O intenso esplendor do luar era suficiente para iluminar a todos os que corrían á igrexa de Santiago coas súas pertenzas. Pois a cidade enteira temía o ataque militar da raíña. Eran conscientes da magnitude do delito e acudían á igrexa noite e día. Entón o bispo, pasando polo medio deles como un máis, chegou á casa de Petrus Gundesindidez, cóengo e cardeal da igrexa de Santiago que no medio da conmoción non retirara o seu favor do bispo e do trámite da xustiza. Petou á porta Michaele mentres o bispo se ocultaba do claro luar e do paso da xente. Abriuse a porta e o bispo pasou á cámara do cardeal e agardou alí ata que marcharon un cóengos que o cardeal convidara a cear, sospeitosos para o bispo. En marchando eles, atravesaron a casa o bispo, Michaele e o cardeal, ata a outra parte da rúa. E alí dixo o cardeal: “Padre, o meu consello é que vistas estas armas e que atraveses o valo polo medio dos vixías que fan garda, como se fosen un deles.” A isto replicou o bispo: “Escuso vestir outras armas senón as armas de Cristo que teño comigo. Con esas armas escapei onte do incendio e doutros perigos non menos formidables. Coas mesmas armas, coa axuda e protección de Deus, atravesarei polo medio dos meus inimigos. Mais que vaian canda min dous homes armados, con eles pasarei entre os vixías coma un máis deles. Axiña, non hai que perder máis tempo. Velaí veñen os inimigos que nos perseguen sedentos do noso sangue.” Sen demora obedeceu o cardeal o seu consello e rodeou ao bispo con dous armados e deulle unha lanza a Michaele, para que avanzasen así. Cando os viron pasar os vixías que facían garda entre a rúa do Vilar (vallem miliorum) e a Porta Faxeira (Fagarium), exclamaron: “Quen sodes? Onde ides? Que queredes?” Entón un dos socios do bispo, advertido por el sobre como responder, dixo: “Imos vixiar fóra da cidade por se os inimigos atacan furtivamente. Hai que vixiar e andar á espreita, hai que moverse de aquí para alá. Que facedes vós aquí inertes? Como é que lle dades acougo aos vosos membros? Erguédevos, correde, vixiade con máis atención!” E mentres tal ía dicindo, foron pasando todos ao outro lado do valo. Contar as que pasou o bispo aquela noite e os lugares que os seus pés tiveron que percorrer, sería tan longo que requiriría unha obra á parte.
3. Chegou finalmente o bispo á fonte do carballo que está na vía de Padrón (Patroni), fatigado polos labores do camiño, acompañado por Michaele e os outros. Mandou dous deles na procura dun vílico seu que moraba cerca, para que lles trouxese unhas monturas. E o bispo, de a cabalo cos seus socios e unha non pequena turba de soldados xa armados, chegou a Iria, onde foi recibido polos seus amigos coma fuxido dun cativerio ou rexurdido da morte. Entre tanto, o cardeal que liberara ao bispo atravesando con el a súa casa, fora capturado polos traidores e desposuído de todo. Ao outro día sacárono en público: ou entregaba ao bispo ou recibía a pena de morte. Mais Deus omnipotente, xuíz xusto e forte, liberouno das mans dos impíos. Pola súa banda o bispo, despois de comunicarlle á raíña a súa fuxida a Iria, castigou a todos os residentes de Compostela coa espada do anatema e suspendeunos da entrada á santa igrexa. A ferida chegou á médula dos composteláns e deixounos enervados. O bispo convocou entón a todos os da provincia de Santiago, tanto cabaleiros como soldados a pé e, condescendendo ás moitas preces da raíña, dirixiuse inmediatamente ao asedio dos composteláns. A raíña tamén mandara legados seus a todas partes, para que viñesen ao asedio e destrución de Compostela tanto cónsules e príncipes, como cabaleiros e soldados. A., o fillo da raíña cercou Compostela pola parte do monte Pedroso (Petrosi) cun non módico exército de cabalería e infantería, xunto co seu pedagogo, o conde P., os seus fillos Fredenandus, Veremudus e Rudericus, e os seus cuñados o conde Guterius e Gumiesse Nuniz, e outros próceres. Pola parte de Iria asediou o bispo cun gran exército de cabaleiros e un infinito número de soldados. Pola parte do Pico Sacro (Montis Sacri) puxo cerco o conde A. co exército dos limiaos (Limianorum), xunto cos do Ribeiro (castellanis), os dezaos (Decianis) e outros moitos. Pola parte do mosteiro de San Pedro asediou o conde Munio con todo o seu exército. E pola parte de Penelas (Penellarum) puxo cerco o conde Rudericus cun inmenso exército.
Historia Compostelá. Libro 1. Capítulo 113-116.
Compostela insurrecta
A narración da revolta de 1117 converte a Compostela no escenario onde envorca a inestabilidade social da época. Non é un caso único. A aparición das communes urbanas en Francia e Lombardía fórase desenvolvendo nas décadas precedentes, e a presenza en Santiago de francos e lombardos non debeu tardar en transmitir a aparición destas novas asociacións de burgueses con capacidade de asumir o poder dunha cidade. En Compostela, a violencia non foi tan extrema como por exemplo na revolta de Sahagún (1109, 1117), ou a de Laon (1112) onde o bispo Gaudry (cunha carreira bastante parecida á de Diego) acabou efectivamente executado (xa sabemos o expeditivos que adoitan ser os franceses cos tiranos, mesmo antes de inventaren a guillotina). De feito en Santiago as penas aos insurrectos foron lenes, maiormente a multa e o exilio (desde onde algúns seguirían incordiando en anos vindeiros). Na revolta de Santiago, a plasticidade da igrexa e a monarquía acurraladas no campanil coa cidade en pleno ergueita contra eles aos seus pés, reflicte a aparición dunha nova realidade. Desa outra cara dunha sociedade urbana nacente só temos a tendenciosa crónica que se nos ofrece, que a reduce a un fato de conspiradores inconscientes que aspiran a meterse onde non lles corresponde “como é costume de servos e labregos cando se lles dá potestade de reinar.” Sobre o motivo principal do ataque ao poder de Diego temos algunhas pistas. No inicio da desafección popular de 1116, as primeiras medidas dos sublevados foron destituír a Gundesindo, o vicario da cidade, irmán de Diego, e a Pedro, prior da canónica, seu sobriño (1.110). O clan Xelmírez acaparaba totalmente os postos de mando, aí puido prender a mecha. Lemos que o propio Gundesindo foi executado no asalto á catedral, xunto co mordomo Rudericus Oduarides, o vicario Didacus Strabo e mesmo Rademirus, o cociñeiro. A xenreira contra os da casa de Diego é abondo sospeitosa. Na súa loita contra poderosos tiranos, non podemos descartar que el mesmo se convertera nun. Xa vimos que impor a autoridade naquela época equivalía a exercer a brutalidade. Xa o di o autor: Certamente ningunha causa tiñan os conspiradores para privar ao bispo do seu señorío, non sendo só a violencia daquel tempo. Mais nese desafío ao poder establecido, se deixamos a un lado os cruentos disturbios da liorta, hai mostra do nacemento dunha sociedade civil organizada que comeza a constituírse e achega as súas concepcións para a transformación do exercicio do poder. O seu comportamento mecánico e estereotipado na crónica vese desmentido pola capacidade organizativa, as medidas que toman e as decisións por escrito que subscriben. A verticalidade do antigo réxime é posta en cuestión coa a aparición dunha conciencia cidadá activa. O desprezo ás clases subalternas é patente na narración, mal disimulado na ingratitude duns poucos líderes. Co que podemos ler é difícil identificar o proxecto ideolóxico da insurrección compostelá. Semella que non se pretende un cambio revolucionario de réxime (doutro modo non se explica o pacto que se fai coa raíña ou que simplemente remuden as persoas pero manteñan os cargos), senón únicamente a destitución de Xelmírez. Desafortunadamente, pouco máis sabemos, só podemos contar coa estilizada dramatización deste relato desde a óptica da canónica. Mais non podemos deixar de constatar a aparición dun novo vector nas relacións de poder que anticipa novos tempos. Os vellos esquemas do poder tal como o conciben as elites monárquicas, aristocráticas e eclesiásticas van ter que realiñarse para un futuro diferente. No posterior asedio e rendición de Compostela polas tropas, Diego, Pedro e Urraca contemplarían desde fóra das murallas o fervedoiro da cidade en armas da que foran expulsados e terían tempo de imaxinar cal podería ser ese futuro. Acabarían vencendo mais, de momento, non podían ser alleos a que estaban a ollar esa nova realidade desde fóra.
